Ürkmez (İzmir), Carl Sagan, Dünya ve Yaşam...

İki hafta sonra yine buradayım, Ürkmez'de (Seferihisar/İzmir). 

Ankara-İzmir; son yıllarda yaşadığım iki kent.

Birkaç fotoğraf çektim dün. Bugün bir rastlantıyla  izledim "Carl Sagan / 'Soluk Mavi Nokta"yı. Zihnimde kendiliğinden yan yana geldiler bir anda; tek bir imgeye dönüştüler o an. 

Nisan şaşkınlığı işte. Ne olabilir ki başka!..

Carl Sagan - Pale Blue Dot/Soluk Mavi Nokta - Türkçe Altyazılı

"Türkoloji İçin Dilbilim" Kitabındaki Bazı Kavramlar Üzerine

Nizamettin Uğur

Kerim Demirci’nin “Türkoloji İçin Dilbilim / Konular Kavramlar Teoriler” adlı kitabı[1]  bir bakıma alanında yazılan ilk kitap. Demirci, ülkemizdeki “Türkolojinin tek sıkıntısı”nın “bugüne kadar dilbilim ile tam manasıyla telif edilmemiş olması”ndan kaynaklandığı gibi yerinde bir saptamayla yazmış bu kitabını. Gerçekten de modern dilbilim yakın dönemlere kadar bizim üniversitelerimizin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümlerinde pek okutulmamış, ağırlıklı olarak yabancı diller bölümlerinde okutulmuştur. Dilbilimle ilgili yayımlanmış kitaplara şöyle bir göz atmak bu durumu anlayabilmek için yeterli. Demirci’nin kitabı bu iki alanı buluşturan iyi bir kaynak olacağa benzemektedir.[2] Ancak bir iki önemli eleştirim var.

Bazı savrukluklara, özensizliklere, dikkatsizliklere rastlıyoruz bu kitapta. Sözgelimi hâlâ “imlâ”, “İmlâ Kılavuzu” deniyor (s. 7-17 / 35-112 vb). TDK , “İmlâ Kılavuzu” adını yıllar önce “Yazım Kılavuzu” biçiminde değiştirdi, “l”den sonra gelen “a”lardaki düzeltme imini de (“imlâ < “imla” gibi) çoktan kaldırdı bu kılavuzda.

Bir başka örnek. “Sözcük” ve “kelime”, terim bağlamında eşanlamlıdır; dolayısıyla “kelime bilgisi” ile “sözcük bilgisi” tamlamaları aynı kavramı karşılar. Böyle durumlarda, “Leksikon, kelime anlamına gelen Yunanca bir sözcüktür, leksikoloji de kelime bilgisi veya söz varlığı demektir. Sözcük bilgisi diyenler de var.” (s. 52 / 159) diye yazılamaz, böyle yazana da pek rastlanmaz. Yani “kelime” ve “sözcük”, “cümle” ve “tümce” gibi eşanlamlı terimler için “…diyenler de var” sözü kullanılamaz. Bu ifade biçimi ancak farklı sözcük, adlandırma ya da terimlendirme için geçerlidir. Sözgelimi “gösterge” ile “işaret”, “ses aktarımı” ile “göçüşme”, “büyük ünlü uyumu” ile “ünlülerde kalınlık-incelik uyumu” gibi farklı, sözlüksel eşanlamlılık dışı durumlarda ancak “diyen de vardır” ifadesi yerinde olur. Bu tür farklılıklar biraz da değişik, eleştirel yaklaşımları iması içerir… Anlatım duruluğu bakımından bu tümce, “…kelime (sözcük) (sözcük) bilgisi veya söz varlığı demektir” biçiminde olmalıdır.

Bir yerde de şöyle denmiş: “Asonans sesli harflerin ustaca tekrarından doğan sanatsal söyleyiştir” (s. 33 / 106). “Sesli” terimi, “sessiz”lerin de bir “ses” olduğu anlaşılalı beri kullanılmıyor, “ünlü” terimi uzun zaman önce onun yerini aldı. Bu tümcenin ikinci sorunlu yanı, asonansı harf üzerinden tanımlaması. Bilindiği gibi “dil” esas olarak konuşmaya dayalı bir varlık olarak kabul edilir, incelenir, tartışılır; çünkü yazı, dilin ancak bir yüzey üzerindeki grafiği, gölgesi, vb’dir (burada Derrida kendini anımsatıyor istemez ama konuşma-yazı tartışması elbette bambaşka bir konu). Asonans ve aliterasyon da “harf” değil “ses” yinelemesi olarak kabul edilip tanımlanır.

Kuramsal konulardaki eleştirilerimden bazılarına gelince.

“Edilgin fiilli cümlelerin ögelerinin tespiti ve adlandırılması” konusunda farklı konular birbirine karışmış görünüyor. (s. 76-78 / 199-201) Sözgelimi önce “Çimler bahçıvan tarafından kesildi” tümcesinin ögeleri tartışılıyor (edilgen fiil: kesildi). Bu tümcenin çözümlenmesindeki “sözde özne: çimler” ve “zarf: bahçıvan tarafından” kabullerinin yüzey yapıya dayandırıldığının algı sıkıntısına ve arızalara yol açtığı ileri sürülüyor. Yüzey yapıya bakılarak saptanan “sözde/görünen/yüzeyde özne” vb durumlar yerine derin yapıya dayalı çözümlemeler öneriliyor bir bakıma. “Bu cümle üç şekilde ögelerine ayrılabilir” denerek yapılan çözümlemeler de şöyle:

Çimler (özne) bahçıvan tarafından (zarf tümleci) kesildi (yüklem)

Çimler (sözde özne-özde nesne) bahçıvan tarafından (örtülü özne) kesildi (yüklem)

Bahçıvan (özne) çimleri (nesne) kesti (yüklem)

İlk iki tümcenin, aynı olmasına karşın öge adlandırmaları farklı. Aynı birime iki ayrı adlandırma yapılamayacağı için bu tümcelerin öge çözümlemeleri tutarlı değil. İki farklı çözümleme anlayışı üzerinden ayrı ayrı örnekler aktarılıyormuş gibi izlenim oluşuyor görünse de, kitapta böyle bir yaklaşım yer almıyor.

Ögeler şöyle saptanmalıydı aslında:

Çimler (sözde özne) bahçıvan tarafından (zarf tümleci ya da edat tümleci) kesildi (yüklem).

“Bahçıvan” sözcüğünün, yüklemi tümlemediği için, her ögenin doğrudan yüklemle bağlantılı olması kuralı gereği, öge görevini tek başına üstlenmesi söz konusu değildir. Eylemin gerçekleşmesinde asıl etkin olanı bildirdiği için, tümcenin ögesi olarak, ancak açıklayıcı bir terim bağlamında  (dikkat: “bahçıvan tarafından”a değil, “bahçıvan”a) “örtülü özne” denebilir.

Gözden kaçırılan, “Çimler bahçıvan tarafından kesildi” ile “Bahçıvan çimleri kesti” tümcelerinin aynı anlamda olmadığıdır. Bu bakış açısıyla tüm edilgen yapılarda “anlam muğlaklığı” olduğu kabul ediliyor. “Savaştan korkulur”, “İzmir’e gidildi”, “Düşene gülünür” tümcelerinin derin yapılarının “Bazı insanlar savaştan korkar, Bazı insanlar/biri İzmir’e girdi, Bazı insanlar/biri düşene güler şeklinde olması beklenir” diye başlanarak şöyle sürdürülüyor tezler:

Bu örneklerdeki anlam muğlaklığı dönüşümler (transformation) sayesinde açık hale gelir. Derin yapı ile yüzey yapı arasındaki anlam netleştiren geçiş dönüşümler sayesinde olur. Dilin sentaktik ve morfolojik yapısına göre yapılan dönüşümler derin yapıda mevcut olup yüzeyde algılama sıkıntısına sebep olan arızaları tamir eder. (s. 78 / 201)

Yanılgı, edilgen ve etken eylemli tümceler arasındaki anlam farklarının görülmemesiyle, hatta kabul edilmemesiyle ilgili. Dil, bu tür farklılıkları ortaya çıkarmışsa, böyle bir işleyiş geliştirmişse mutlaka bir gereksinim, anlam farklılıkları söz konusudur. Sözgelimi “etkin (gerçek) özne”nin saklanma gereksinimi, önemsizleştirilmesi ya da önemsiz görülmesi gibi nedenler değil midir edilgen yüklemli tümcelerin nedeni?

Belki “anlam” ya da “dil belirsizliği” kavramı yanlış biliniyor ya da yanlış yorumlanıyor. İletişim ortamı içinde “İzmir’e gidildi” gibi edilgen söyleyiş bazen anlam belirsizliği sonucu doğurabilir. İletişim terimleriyle söylersek, “alıcı (hedef)”, kimin, hatta ne zaman İzmir’e gittiğini merak edip “kaynak (verici)” tarafından açıklama yapılmasını, “iletiye” açıklık getirilmesini isteyebilir.

Öge konusunda bir iki şey daha söylemek gerekiyor.

Ayrıntılı kuramsal tartışmalara girmeden kısaca belirtirsek, bir tümceyi -dikkat, sözceyi değil- çözümlüyoruz sonuçta, elbette öge adlandırması yüzey yapıya göre yapılacaktır. Çünkü “tümce” ve “tümcenin ögeleri” dilbilgisel kavram ve terimlerdir. Öte yandan, “Çimler bahçıvan tarafından kesildi” ile “Bahçıvan çimleri kesti” tümceleri de ayrı ayrı yüzey yapıdır; bu nedenle öge adlandırmaları da farklı olacaktır. Chomsky’nin “Üretken Dönüşümlü Dilbilgisi” kuramı ve dilin ya da metnin anlambilimsel, göstergebilimsel, yapısal, psikanalitik, sosyolojik, politik vb çözümleme işlemleri dilbilgisinin kavramlarını kendi diline dönüştürmek zorundadır. İşte o zaman gerçek anlamda yüzey ve derin yapı kavramları işin içine girmeye başlar.

Kerim Demirci’nin “gerçek anlam” kavramını tanımlama ve açıklama biçimi de sorun içeriyor:

Ne zaman ortaya çıktıklarını kesin olarak bilmesek de kelimelerin ilk ortaya çıktıklarında karşıladıkları birincil anlam onların gerçek anlamı yahut temel anlamı olarak kabul edilir. Gerçek anlama sözlük anlam denilse de sözlükte kelimenin karşısında sıralanan anlamlardan ilk sıradaki gerçek anlam olarak bilinir. (s. 86 / 224. Bir iki ekleme ve düzeltme yapıldığı için son biçimini alıntıladım.) 

Sözcüklerin “ilk ortaya çıktıklarında karşıladıkları” anlamları nereden, nasıl bilebiliriz ki? Böyle artzamanlı anlam araştırmaları ancak kökenbilim (etimoloji) sözlüklerinin işidir. Gerçek anlam, temel anlam, düzanlam, yananlam gibi kavramlar birbirlerini bağladığı ya da koşulladığı için aynı eşzamanlılık bağlamında ele alınıp tanımlanır. Eski bir sözcüğün bırakın “ilk ortaya çıkış” anlamını, iki üç yüzyıl önceki başat (temel) anlamı ile yan ve değişmece anlamları bile günümüzdeki anlamlarına hiç uymayabilir. Bütün bunları göz önüne aldığımızda, Demirci’nin yaklaşımına göre, sözcüklerin çoğunluğunun “gerçek yahut temel anlamı” sözlüklerde yer almıyordur, yer alamaz da zaten. Çünkü tarihin derinliklerinde yitip gitmiştir bu anlamlar.

“Gerçek anlam yahut temel anlam” özdeşliğini daha önce birkaç kez tartıştığım için geçiyorum.

Bu kitaptaki “anlam ekseni” kavramı daha da sorunlu görünüyor. Bu kavramın tanımı ve bazı açıklamalar şöyle:

Anlam ekseni esas itibariyle bir tasnif meselesidir. Birbiriyle alakalı olan kelimeleri bir gruba koyma, alakasızları birbirinden ayırma işidir. Mesela jilet, tıraş köpüğü, sakal, havlu gibi kelimeler bir arada olunca insan zihninde bir tıraş olma durumu canlanmaktadır. Bu kelimeler bir anlam etrafında birleşmişlerdir. Bunların arasına mesela “bulgur” kelimesini koyarsak “bu da nereden çıktı!” tepkisini alırız. Aynı şekilde hepsi su ile alakalı olsa da dere, ırmak, çay, nehir bir anlam eksiniyken göl, deniz, umman ve okyanus başka bir anlam ekseni oluşturmaktadır.

Divan edebiyatında tenasüp sanatı diye öğrendiğimiz de bundan başka bir şey değildir. (s. 94 / 231-232).

Örneklere dikkat edilirse, bir “eksen” değil, bir “toplulaşma, alan oluşturma” söz konusu. İşin aslı, bu kitaptaki açıklamalar ve örneklemeler, Türkçeye “anlam ekseni” diye çevrilen “semantic exis” kavramına değil, “anlam alanı” ya da “anlamsal alan” diye çevrilen “semantic field” kavramına ilişkin. “Anlam alanı” kavramının tanımı tam da böyle verilmektedir kimi sözlüklerde.[3]

“Anlam ekseni” kavramının tanımı için Mehmet Rifat’ın sözlüğüne bakalım şimdi:

anlam ekseni (Fr. axe sémantique; İng. semantic axis; İt. asse semantico)

Göstergebilimde ya da anlambilimde karşıt iki anlamsal öğenin kesiştiği, kavranabilirliklerini sağlayan ortak nokta. Sözgelimi, büyük/küçük karşıtlığı “boyut”; genç/ihtiyar karşıtlığı “yaş”; sıcak/soğuk karşıtlığı “ısı”; acele/yavaş karşıtlığı “hız”; üzülme/sevinme karşıtlığı “duygu” anlam ekseninde kavranabilir.”[4]

Demirci’nin “anlam ekseni” diye açıklamasını yaptığı “anlam alanı (semantic field) kavramı Osman Toklu’da “sözcük (kavram) alanı kuramı” biçiminde geçmektedir. Toklu’ya göre, “Trier 1931’de yazdığı Akıl Kavram Alanı İçinde Alman Sözvarlığı. Bir Dil Alanının Tarihi adlı kitabıyla anlam alanı kuramının kurucusu sayılır.”[5]

Bazı dilbilim ve göstergebilim kavramlarında karmaşa yaşandığını hemen herkes bilir. Bu ki kavram konusunda karışıklık pek yok ama “anlamsal alan”ın tanımı Kıran’ların kitabında diğerlerinden farklı veriliyor:

Bir metinde birçok kez kullanılan aynı sözcüğün almış olduğu anlamların tümüne o sözcüğün anlamsal alanı denir. Kısacası, düzanlam + yananlamların tümü, bir sözcüğün anlamsal alanını oluşturur. Örneğin Türkçedeki “ateş” sözcüğünün değişik bağlam ve durumlarda aldığı anlamların tümüne o sözcüğün anlamsal alanı denir.[6]

Z. Kıran’ın bu tanımı aslında “çokanlamlılık” kavramına ilişkindir. Çokanlamlılığın ne olduğu konusunda ise -Z. Kıran’ın adlandırması dışında- tartışma pek yok.

 

---

[1] Kerim Demirci, Türkoloji İçin Dilbilim / Konular Kavramlar Teoriler, Ankara: Anı Yayıncılık, Yenilenmiş 5. Baskı 2021 (1. Baskı: 2013).

[2] Bu yazı, kitabın ilk baskısı için o dönem yazılmış, son baskısına göre gözden geçirilmiştir. Kitapla ilgili saptamaların geçerliliğini koruduğu, eleştirilen konularda herhangi bir değişikliğin yapılmamış olduğu görülmüştür. Verilen sayfa numaralarının ilk birinci baskıyı, ikincisi son baskıyı göstermektedir.

[3] Bkz: Berke Vardar yönetiminde Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, abc Kitabevi, 1988 (anlamsal alan biçiminde); Kâmile İmer-Ahmet Kocaman-A. Sumru Özsoy, Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011 (anlam alanı kuramı biçiminde) ve diğer sözlükler.

[4] Mehmet Rifat, Açıklamalı Göstergebilim Sözlüğü, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2013.

[5] Doç Dr. M. Osman Toklu, Dilbilime Giriş, Ankara: Akçağ, 2013, s. 100.

[6] Prof. Dr. Zeynel Kıran - Prof. Dr. Ayşe (Eziler) Kıran (Yayına Hazırlayan), Dilbilime Giriş, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2001, s. 252.

https://oggito.com/icerikler/turkoloji-Icin-dilbilim-kitabindaki-bazi-kavramlar-uzerine/67396  

05 Nisan 2022   Edebiyat

İlkbahar... Yaza hazırlık... Ürkmez (İzmir)

Bu sabah, kış mevsimini neredeyse aratmayacak biçimde kar  yağmış Ankara'da...

Geçenlerde duydum "Mart dokuz, olmazsa otuz" sözünü. Soğuklar mart ayının dokuzuna kadar bitmezse otuzunu bulurmuş. 

Erken geldim Ürkmez'e, mart ayının ilk günlerinde. Budama yapılırken ben de bulunayım diye düşündüm. Eline testereyi bıçağı alan herkes budamacı!..

Şimdilerde erik ağaçları çiçek dolu olurdu. Bu kez, soğuktan, korka korka ve yavaş yavaş açıyorlar çiçeklerini. İşte bahçemdeki erik ağacının durumu.

Önümüzdeki hafta, kısa bir süreliğine döneceğim Ankara'ya. Dönüşte onarım işleri, bahçeye fide dikimi... Bir ön belleme yaptım, dönüşte bir kez daha..